وجه الضمان، به عنوان یکی از ابزارهای مهم در تضمین اجرای تعهدات قراردادی، نقشی حیاتی در قراردادهای مدنی، تجاری و اداری ایفا می‌کند.
منظور از وجه الضـمان، مبلغی است که به عنوان تضمین حسن انجام تعهدات توسط یکی از طرفین قرارداد نزد طرف مقابل یا شخص ثالث سپرده می‌شود.
در واقع وجه الضـمان، نقش ابزاری پیشگیرانه دارد و در صورت عدم اجرای صحیح قرارداد، به نفع متعهدله ضبط یا مصرف می‌گردد.
وجه الضمان از منظر قانون مدنی
طبق ماده ۶۸۴ قانون مدنی:
«عقد ضمان عبارت است از این که شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است به عهده بگیرد. متعهد را ضامن، طرف دیگر را مضمون‌له و شخص ثالث را مضمون‌عنه یا مدیون اصلی می‌گویند.»
در تفسیر این ماده، فقها و دکترین حقوقی به تفاوت‌های مهم میان ضمان و انتقال دین اشاره کرده‌اند:
- در انتقال دین، تعهد از مدیون به شخص دیگر منتقل می‌شود؛
ولی در ضمان، شخص ثالث به‌صورت تبعی دین مدیون را به عهده می‌گیرد.
- تضمینات دین اصلی در صورت تحقق ضمان از بین می‌رود،
اما در انتقال دین، تضمین‌ها باقی می‌مانند.
- ضمان نوعی تعهد تبعی است که اعتبار آن وابسته به دین مضمون‌عنه می‌باشد.
این نکات در بند دوم ماده ۲۹۲ قانون مدنی نیز منعکس شده است و به‌روشنی نشان می‌دهد که ایجاد تعهد جدید (ضمان)، باعث زوال تعهد و تضمین سابق می‌شود.
وجه الضمان در قرارداد
از منظر قانونی، وجه الضمان می‌تواند نقدی، تضمینی (ضمانت‌نامه بانکی یا شخصی)، یا عینی (وثیقه ملکی یا رهن) باشد.
هرچند قانون مدنی به‌طور صریح تعریفی از «وجه الضـمان» ارائه نکرده، اما کاربرد آن در قوانین خاص مانند قانون استخدام کشوری (ماده ۱۲۸) و قانون مدنی (ماده ۱۰۲۶) به وضوح بیان شده است.
نمونه قانونی:
طبق ماده ۱۲۸ قانون استخدام کشوری:
«هیچ مستخدمی به شغل تحویلداری یا تحصیلداری نقدی یا جنسی دولت گمارده نخواهد شد، مگر اینکه قبلاً وجه الضـمان و یا ضامن معتبری به وزارتخانه یا مؤسسه مربوطه بدهد…»
نحوه پیش‌بینی وجه الضمان در قراردادها
برای پیش‌بینی صحیح وجه الضـمان در قراردادها، رعایت نکات زیر ضروری است:
- تعیین صریح مبلغ وجه الضـمان و شیوه سپردن آن (نقدی، چک، ضمانت‌نامه، وثیقه)
- مشخص نمودن مدت نگهداری وجه الضمان
- شرایط ضبط وجه الضمان: مانند عدم اجرای تعهدات، خسارت، تأخیر در تحویل کار
- نحوه استرداد وجه الضـمان پس از پایان قرارداد و انجام کامل تعهدات
- نهاد یا شخص نگهدارنده وجه الضمان در صورت نیاز به بی‌طرفی (مثلاً در قراردادهای پیمانکاری)
در قراردادهای پیمانکاری، معمولاً 5 تا 10 درصد از مبلغ کل قرارداد به‌عنوان وجه الضـمان نزد کارفرما نگه داشته می‌شود تا پس از تحویل نهایی پروژه و پایان دوره تضمین، بازگردانده شود.
✅برای تنظیم دقیق و قانونی بند وجه الضمان در قراردادها، می‌توانید از خدمات تخصصی وکیل رسول خیابانی در نگارش و مشاوره حقوقی بهره‌مند شوید.
فرق وجه التزام با وجه الضمان
وجه الضمان و وجه التزام هر دو از ابزارهای قراردادی برای تضمین انجام تعهدات هستند، اما ماهیت و کاربرد آن‌ها با یکدیگر تفاوت دارد.
تفاوت وجه الضمان و وجه التزام:
✅ زمان پرداخت:
- وجه الضـمان پیش از انجام تعهدات و هنگام انعقاد قرارداد پرداخت یا سپرده می‌شود.
- وجه التزام فقط در صورت نقض تعهد و به‌عنوان خسارت قراردادی مطالبه می‌شود.
✅ نقش و هدف:
- وجه الضـمان برای تضمین حسن انجام کار و ایجاد اطمینان به‌کار می‌رود.
- وجه التزام برای جبران خسارت ناشی از تخلف قراردادی تعیین می‌گردد.
✅ بازگشت‌پذیری:
- وجه الضـمان در صورت انجام صحیح تعهدات قابل استرداد است.
- وجه التزام پس از تحقق تخلف، غیرقابل برگشت و لازم‌الپرداخت است.
✅ شرایط ضبط یا پرداخت:
- وجه الضـمان تنها در صورت اثبات تخلف یا خسارت، قابل ضبط است.
- وجه التزام صرفاً با وقوع تخلف (بدون نیاز به اثبات خسارت)، مطالبه می‌شود.
✅ ماهیت حقوقی:
- وجه الضـمان یک ابزار تضمینی (نقدی، چک، وثیقه یا ضمانت‌نامه) است.
- وجه التزام شرطی است که میزان خسارت قراردادی را از پیش تعیین می‌کند.
توقیف وجه الضمان نقدی متهم در پرونده حقوقی
پرسش:
آیا وجه‌الضـمان نقدی که از طرف متهم بابت قرار تأمین خواسته در یک پرونده حقوقی تودیع شده، مجدداً قابل توقیف از سوی مدعی خصوصی است یا خیر؟
✅ نظر هیئت عالی (صورتجلسه نشست قضایی/ استان آذربایجان شرقی)
با استناد به تبصره ماده ۱۸ قانون صدور چک:
«در صورت ایداع وجه نقد یا ضمانت‌نامه بانکی توسط متهم برای جبران خسارت احتمالی، تأمین خواسته از اموال دیگر او جایز نیست و ضرر و زیان مدعی خصوصی باید از همان محل پرداخت شود.»
بنابراین:
- اگر وجه‌الضـمان یا ضمانت‌نامه مطابق ماده ۱۸ به مرجع قضایی تسلیم شده باشد؛
- دیگر نیازی به توقیف اموال دیگر متهم وجود ندارد؛
- و توقیف مجدد همان وجه‌الضـمان نیز موضوعیت ندارد، چون آن مال قبلاً به عنوان محل جبران ضرر و زیان محفوظ شده است.
⚖️ نتیجه‌گیری:
توقیف مجدد وجه‌الضـمان تودیع‌شده از ناحیه متهم، برخلاف فلسفه و منع صریح مندرج در تبصره ماده ۱۸ قانون صدور چک است. بنابراین، نظر هیئت عالی موجه، حقوقی و قابل دفاع است.
وجه الضمان چک
در برخی قراردادها، به‌جای پرداخت وجه الضـمان نقدی، یک چک به عنوان وجه الضـمان دریافت می‌شود.
در این حالت، چک ضمانتی تا پایان مدت قرارداد نزد طرف مقابل باقی می‌ماند و در صورت انجام صحیح تعهدات، عودت داده می‌شود.
اما لازم به ذکر است که صدور چک ضمانتی، مشمول قواعد خاص خود است و نباید با چک‌های تجاری اشتباه گرفته شود.
مطابق رویه قضایی، اگر چک به عنوان وجه الضمان داده شده باشد، وصول آن منوط به اثبات تخلف یا خسارت است و صرف نکول چک، دلالت بر تخلف ندارد.
لذا در متن قرارداد باید صراحتاً عنوان شود که چک مذکور جهت تضمین تعهدات قراردادی است.
کسور وجه الضمان چیست
در قراردادهای پیمانکاری و معاملات دولتی، اصطلاح “کسور وجه الضـمان“ به مبالغی گفته می‌شود که کارفرما به صورت مرحله‌ای از صورت‌وضعیت‌های مالی پیمانکار کسر و به‌عنوان تضمین حسن انجام کار نگه‌می‌دارد.
این کسور معمولاً به شرح زیر هستند:
- 5 تا 10 درصد از هر صورت وضعیت موقت
- بازپرداخت بعد از تحویل موقت یا نهایی پروژه
- بعضاً مشروط به ارائه ضمانت‌نامه جایگزین یا گذشت مدت تضمین
هدف از کسر وجه الضـمان، تضمین کیفیت کار، جلوگیری از ترک تعهد توسط پیمانکار و حفظ حقوق کارفرماست.
اجازه بلوکه نمودن معادل مبالغ کسور وجه‌الضمان
هیات وزیران در مصوبه جلسه مورخ 18/ 12/ 1364 تصویب نمودند دستگاه‌های اجرایی به جای دریافت ضمانت‌نامه بانکی، معادل کسور وجه‌الضمان را از مطالبات قطعی خود بلوکه کرده و به‌عنوان سپرده نزد کارفرما نگه دارند؛ این مصوبه از 1364 اجرا شده و تا پایان سال 1378 معتبر است.
سخن پایانی
وجه الضمان به عنوان یکی از ابزارهای مهم تضمینی در حقوق قراردادها، چه در شکل نقدی، چه ضمانتی یا وثیقه‌ای، می‌تواند نقش مؤثری در حسن اجرای تعهدات و جلوگیری از نقض آن ایفا کند.
با شناخت تفاوت آن با وجه التزام، و بهره‌گیری درست از آن در قراردادها، می‌توان از بروز بسیاری از دعاوی جلوگیری کرد.
اگر در قرارداد خود نیاز به درج شرط وجه الضمان دارید یا درباره نحوه استفاده از چک ضمانتی دچار تردید هستید، مشاوره با آقای رسول خیابانی، وکیل متخصص در تنظیم قراردادها می‌تواند ضامن حقوق شما باشد.
دیدگاه شما