تفسیرماده 474 قانون آیین دادرسی کیفری

✅ بند الف – محکومیت به قتل و زنده بودن مقتول

متن بند: کسی به اتهام قتل شخصی محکوم شود و سپس زنده بودن وی محرز گردد.

تفسیر: این بند از روشن‌ترین مصادیق خطای قضایی است. اگر فردی به اتهام قتل دیگری محکوم شود و بعد مشخص شود که مقتول زنده است، محکوم‌علیه می‌تواند درخواست اعاده دادرسی دهد. نکته مهم آن است که زنده بودن مقتول باید مربوط به زمانی باشد که ادعای قتل شده، نه صرفاً زمان درخواست اعاده.

✅ بند ب – محکومیت چند نفر برای جرمی که فقط یک مرتکب دارد

متن بند: چند نفر به اتهام ارتکاب جرمی محکوم شوند و ارتکاب آن جرم به گونه‌ای باشد که نتوان بیش از یک مرتکب برای آن قائل شد.

تفسیر: در برخی جرائم مانند شلیک گلوله‌ای که تنها یک فرد آن را شلیک کرده، نمی‌توان چند نفر را هم‌زمان به ارتکاب آن محکوم کرد. اگر چنین اتفاقی رخ دهد، حکم علیه یکی یا چند نفر باید مجدداً بررسی شود، چون تعذر در تعدد مرتکب، دلالت بر بی‌گناهی یا اشتباه در صدور حکم دارد.

✅ بند پ – صدور دو حکم متضاد برای یک جرم

متن بند: شخصی به علت انتساب جرمی محکوم شود و فرد دیگری نیز به موجب حکمی از مرجع قضائی به علت همان جرم محکوم شده باشد، به طوری که از تعارض و تضاد مفاد دو حکم، بی‌گناهی یکی از آنان احراز گردد.

تفسیر: در این بند، تأکید بر تناقض ماهوی میان دو حکم کیفری است. مثلاً اگر فردی در تهران و فردی دیگر در مشهد برای ارتکاب قتل یک نفر محکوم شوند و روشن شود تنها یکی از آنان می‌توانسته مرتکب باشد، تناقض بین احکام نشانه خطا در دادرسی است که امکان اعاده را فراهم می‌سازد.

✅ بند ت – صدور احکام متفاوت برای یک اتهام واحد

متن بند: دربارهٔ شخصی به اتهام واحد، احکام متفاوتی صادر شود.

تفسیر: اگر برای یک اتهام خاص (مثلاً سرقت مشخصی) در شعب مختلف، احکام متفاوت (حبس، برائت، یا جزای نقدی) صادر شود، این موضوع بیانگر خلل در رسیدگی است. بند «ت» به دنبال ایجاد وحدت قضایی و جلوگیری از تضاد احکام است.

✅ بند ث –جعلی بودن اسناد یا شهادت خلاف واقع

متن بند: در دادگاه صالح ثابت شود که اسناد جعلی یا شهادت خلاف واقع گواهان، مبنای حکم بوده‌ است.

تفسیر: این بند به مصادیق فریب دادگاه و صدور حکم بر اساس دروغ یا جعل اشاره دارد. اگر مشخص شود قاضی بر مبنای سند جعلی یا شهادت دروغ رأی داده است، حکم مزبور قابل اعاده دادرسی است. نکته مهم این است که ثابت شدن جعل باید در دادگاه صالح رخ دهد.

✅ بند ج- ظهور دلایل یا وقایع جدید مؤثر در بی‌گناهی

متن بند: پس از صدور حکم قطعی، واقعه جدیدی حادث یا ظاهر یا ادله جدیدی ارائه شود که موجب اثبات بی‌گناهی محکوم‌علیه یا عدم تقصیر وی باشد.

تفسیر: این بند یکی از مهم‌ترین جهات اعاده دادرسی است و بر تحقق یا کشف امور تازه پس از حکم قطعی تأکید دارد. برای مثال، فیلم دوربین مداربسته یا شهادت جدیدی که در زمان دادرسی قبلی وجود نداشته، می‌تواند مبنای اعاده دادرسی قرار گیرد.

✅ بند چ –جرم نبودن عمل ارتکابی یا زیاد بودن مجازات

متن بند: عمل ارتکابی جرم نباشد یا مجازات مورد حکم بیش از مجازات مقرر قانونی باشد.

تفسیر: اگر دادگاه فردی را بابت عملی محکوم کند که اساساً جرم نبوده (مثلاً رفتاری که بعداً جرم‌زدایی شده باشد) یا مجازاتی بیش از حد مقرر قانونی صادر شود (مثلاً ۱۰ سال حبس برای جرمی که حداکثر آن ۵ سال است)، امکان اعاده دادرسی فراهم می‌شود. این بند از ضمانت‌های مهم در برابر سلیقه‌ای شدن احکام کیفری است.

بر اساس رأی شعبه کیفری دیوان عالی کشور، درخواست اعاده دادرسی به استناد جرم نبودن عمل ارتکابی تنها در صورتی پذیرفته می‌شود که عمل انتسابی اساساً در قوانین کیفری جرم‌انگاری نشده باشد. بنابراین، اگر متهم صرفاً بخواهد اثبات کند که عمل او مشمول مصداق قانونی جرم نیست، این استدلال برای پذیرش اعاده دادرسی کافی نخواهد بود.