استیفای ناروا یا دارا شدن بلاجهت، یک قاعده مهم در حقوق مدنی و مسئولیت مدنی است که به موجب آن، هر شخصی که بدون مجوز قانونی، مالی یا منافعی را به‌نفع خود تحصیل کند، مکلف است آن را به مالک اصلی مسترد نماید.
این قاعده در جهت حفظ تعادل اقتصادی و عدالت حقوقی میان اشخاص به کار می‌رود.
در واقع، هرگاه دارایی شخصی بدون سبب قانونی افزایش یابد، و در مقابل، دیگری دچار کاهش دارایی شود، قانون برای رفع این نابرابری، ضمانت اجراهایی در نظر می‌گیرد.
ماده قانونی استیفای بلاجهت
ماده ۳۰۱ قانون مدنی
ماده ۳۰۱ قانون مدنی
«کسی که عمداً یا اشتباهاً چیزی را که مستحق نبوده است دریافت کند ملزم است که آن را به مالک تسلیم کند.»
این ماده، بیان‌گر یکی از اصول مهم مسئولیت مدنی است و بر بازگرداندن اموال یا منافع دریافت‌شده بدون حق تأکید دارد، اعم از اینکه دریافت‌کننده با سوءنیت (عمداً) یا در اثر اشتباه آن را اخذ کرده باشد.
نکات تفسیری دکترین ماده ۳۰۱
- این ماده، دارای جنبه تکلیفی (ضمان آور بودن دریافت مال بدون حق) و جنبه وضعی (ایجاد تعهد برای بازگرداندن مال) است.
- با توجه به ماده ۳۰۳ قانون مدنی، ضمانت اجرای استیفای ناروا، ایجاد مسئولیت مدنی و الزام به رد مال و جبران منافع می‌باشد.
- مرکز ثقل قاعده، بر افزایش دارایی شخصی به زیان دیگری بدون جهت قانونی است.
ماده ۳۰۲ قانون مدنی
ماده ۳۰۲ قانون مدنی
«اگر کسی که اشتباهاً خود را مدیون می‌دانست آن دین را تادیه کند، حق دارد از کسی که آن را بدون حق اخذ کرده است استرداد نماید.»
این ماده، نوعی خاص از استیفای ناروا را تحت عنوان ایفای ناروا (پرداخت اشتباهی) بیان می‌کند.
نکات تفسیری ماده ۳۰۲
- تأدیه دین از روی اشتباه عنصر اساسی این ماده است.
- امکان دارد پرداخت توسط شخص ثالث صورت گیرد یا به شخص اشتباهی تأدیه شود.
- ایفا کننده ناروا، حق بازپس‌گیری وجه یا مال را دارد و گیرنده ناروا نیز مکلف به استرداد آن است.
فرق ایفای ناروا با استیفای ناروا
۱. از حیث تعریف
- ایفای ناروا: به حالتی گفته میشود که شخصی به اشتباه یا بدون وجود تعهد قانونی، مالی را پرداخت کند، مانند کسی که تصور می‌کند بدهکار است و مبلغی را می‌پردازد.
- استیفای ناروا: به حالتی گفته میشود که شخصی مالی یا منفعتی را بدون استحقاق دریافت می‌کند، خواه به صورت عمدی یا سهوی.
۲. از حیث محور اصلی مسئولیت
- در ایفای ناروا، محور مسئولیت پرداخت‌کننده‌ای است که اشتباهاً مال را ایفا کرده.
- در استیفای ناروا، تمرکز بر دریافت‌کننده‌ای است که مالی را بی‌جهت به‌دست آورده.
۳. از نظر مبنای قانونی
- ایفای ناروا، در ماده ۳۰۲ قانون مدنی مورد تصریح قرار گرفته است.
- استیفای ناروا، در ماده ۳۰۱ قانون مدنی ذکر شده است
۴. از حیث قصد و اشتباه
- در ایفای ناروا، عنصر اشتباه در پرداخت شرط تحقق مسئولیت است. پرداخت باید از روی اشتباه یا بدون تعهد قانونی انجام شده باشد.
- در استیفای ناروا، دریافت مال ممکن است با قصد و عمد یا از روی اشتباه انجام شود؛ وجود اشتباه شرط تحقق آن نیست.
۵. از حیث تحقق یا عدم تحقق تعهد واقعی
- ایفای ناروا معمولاً در جایی رخ می‌دهد که هیچ تعهد واقعی وجود ندارد یا به شخص اشتباهی پرداخت شده است.
- استیفای ناروا شامل هر گونه تحصیل مال بدون جهت قانونی میشود، حتی اگر از طریق ایفا یا طرق دیگر باشد.
۶. از نظر مصادیق و دامنه شمول
- ایفای ناروا یک نوع خاص از استیفای ناروا است که صرفاً به حوزه پرداخت اشتباهی محدود میشود.
- استیفای ناروا مفهومی عام‌تر است و همه اشکال تحصیل مال بدون استحقاق را شامل میشود، اعم از دریافت ناشی از ایفا، غصب، اشتباه، یا حتی سکوت قانون.
استیفای ناروا چک
استیفای ناروا با استفاده از چک زمانی محقق میشود که شخصی بدون استحقاق قانونی، وجه یا منافع حاصل از چکی را دریافت کند؛ برای مثال در مواردی که چک به امانت داده شده و دارنده آن را برخلاف توافق وصول می‌کند.
این اقدام، مشمول قواعد دارا شدن بلاجهت طبق ماده ۳۰۱ قانون مدنی است.
در چنین حالتی، صادرکننده می‌تواند با طرح دعوای حقوقی، استرداد وجه یا مال را از دریافت‌کننده مطالبه کند.
نمونه دادخواست استیفای ناروا
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان تهران
احتراماً، به استحضار می‌رساند:
اینجانب … به موجب اسناد پرداختی پیوست، مبلغ … ریال در تاریخ … به حساب خوانده آقای/خانم … واریز نمودم. این مبلغ به اشتباه و در حالی به حساب ایشان واریز شد که وی هیچ‌گونه طلب یا حقی نسبت به آن نداشته و صرفاً بهطور ناروا از وجه مزبور منتفع شده است.
با توجه به مواد **301 و 302 قانون مدنی** و اینکه مال دریافتی توسط خوانده فاقد جهت قانونی بوده، مستند به مواد یاد شده و قاعده فقهی **”ما أخذ بغیر حق یُردّ علی صاحبه”**، استدعا دارم:
- حکم به **الزام خوانده به استرداد وجه مذکور** به انضمام خسارات دادرسی و تأخیر تأدیه صادر فرمایید.
با تشکر
نام و نام خانوادگی -امضا
تفاوت دارا شدن غیرعادلانه با جرایم مالی
«هر تحصیل مال از طریق نامشروعی که به موجب قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری واجد عنوان مجرمانه باشد، مصداق دارا شدن غیرعادلانه نیز خواهد بود،
اما عکس این قضیه همواره صادق نیست.»
۱. بخش اول جمله – تأیید هم‌پوشانی:
«… مصداق دارا شدن غیرعادلانه نیز خواهد بود.»
- هرگاه شخصی مالی را از طریق ارتکاب جرم (مانند کلاهبرداری، اختلاس یا ارتشاء) تحصیل کند، این عمل نه‌تنها واجد وصف کیفری است، بلکه به لحاظ مدنی نیز سبب دارا شدن بلاجهت یا غیرعادلانه محسوب میشود.
- قانون‌گذار در مواد 301 تا 303 قانون مدنی و همچنین نظریات دکترین، الزام به استرداد مال را حتی در فرض تحصیل آن از طریق جرم نیز برقرار دانسته است.
۲. بخش دوم جمله – نفی عکس قضیه:
«… اما عکس این قضیه همواره صادق نیست.»
- یعنی نه هر دارا شدن بلاجهتی الزاماً جرم است.
- برای مثال: اگر کسی به اشتباه مبلغی را به حساب دیگری واریز کند و گیرنده، از روی ناآگاهی، آن مبلغ را خرج کند، این وضعیت دارا شدن غیرعادلانه محسوب میشود ولی فاقد عنصر قصد مجرمانه بوده و قابل تعقیب کیفری نیست.
- چنین مواردی صرفاً از طریق دادخواست حقوقی برای استرداد مال قابل پیگیری هستند، نه از طریق شکایت کیفری.
سخن پایانی
قاعده دارا شدن بلاجهت یا استیفای ناروا، یکی از اصول بنیادین در نظام حقوقی ایران است که از مواد 301 تا 303 قانون مدنی نشأت می‌گیرد.
این قاعده، ناظر بر حمایت از مالکیت مشروع و بازگشت اموال به صاحبان واقعی آن است.
تفکیک میان ایفای ناروا و استیفای ناروا برای درک دقیق این نهاد حقوقی ضروری است، به‌ویژه در مواردی که پرداخت به اشتباه یا دریافت بدون حق رخ داده است.
پرسش های متداول
استیفای ناروا به چه معناست؟
تحصیل مال یا منفعت توسط شخصی بدون مجوز قانونی و به زیان دیگری.
چه تفاوتی بین استیفای ناروا و ایفای ناروا وجود دارد؟
در استیفای ناروا تمرکز بر دریافت مال بدون حق است؛ در ایفای ناروا، پرداخت اشتباهی مال توسط پرداخت‌کننده مورد نظر است.
آیا استیفای ناروا همیشه جرم محسوب میشود؟
خیر؛ ممکن است فاقد عنصر کیفری باشد و فقط از طریق دعوای حقوقی قابل پیگیری باشد.
چه زمانی استیفای ناروا در مورد چک مطرح میشود؟
زمانی که چک بهطور امانی داده شده اما دارنده بدون مجوز قانونی آن را وصول کند.
دیدگاه شما