یکی از دعاوی رایج در روابط مالی و تجاری میان اشخاص، اختلافات ناشی از پرداخت یا عدم پرداخت وجه چک است.
در بسیاری موارد، صادرکننده چک پس از صدور، نسبت به پرداخت تمام یا بخشی از وجه آن اقدام کرده اما بنا به دلایل مختلف از جمله عدم دریافت لاشه چک یا سوء استفاده از آن، همچنان در معرض مطالبه مجدد قرار می‌گیرد.
در این مقاله، به بررسی سازوکارهای حقوقی برای اثبات پرداخت وجه چک و راه‌های ابطال اجراییه، خصوصاً در فرض پرداخت کامل یا بخشی از وجه چک، می‌پردازیم.
اثبات عدم بدهکاری چک
برای اثبات عدم بدهکاری ناشی از چک، صادرکننده باید دلیلی بر پرداخت وجه چک یا تحقق تعهدات اصلی ارائه دهد.
اصل بر این است که بقای چک در ید دارنده، دلالت بر اشتغال ذمه صادرکننده دارد؛ مگر اینکه دلیلی برخلاف این قاعده ارائه شود.
به بیان دیگر، قاعده «دلالت بقای چک در ید دارنده بر اشتغال ذمه صادرکننده» تا زمانی قابل استناد است که پرداخت یا اسقاط دین اثبات نشده باشد.
مطابق قواعد عمومی، بار اثبات ادعای پرداخت بر عهده صادرکننده است؛ اما با اثبات پرداخت، ذمه او بری می‌شود و امکان پیگیری حقوقی برای ابطال اجراییه فراهم می‌گردد.
چک پرداختشده بدون لاشه
چک پرداختشده بدون لاشه، به حالتی اطلاق می‌شود که صادرکننده پس از پرداخت وجه چک، به هر دلیل لاشه آن را از دارنده دریافت نکرده است.
در چنین مواردی، امکان مطالبه مجدد وجه توسط دارنده وجود دارد و صادرکننده باید با ارائه ادله‌ای مانند رسید پرداخت، از خود دفاع کند.
ادعای طلب دروغ
ادعای دروغین طلب زمانی مطرح است که شخصی بدون وجود بدهی واقعی، مدعی طلب از دیگری شود.
این اقدام می‌تواند مصداق طرح دعوای واهی یا سوءاستفاده از فرآیند دادرسی باشد.
در صورت اثبات دروغ بودن چنین ادعایی، امکان طرح دعوای افترا یا مطالبه خسارت از سوی متهم‌به‌دروغ‌مدیون وجود دارد.
اثبات پرداخت دین
اثبات پرداخت دین، به‌معنای ارائه دلایلی است که نشان دهد بدهکار، دین خود را به‌طور کامل یا جزئی پرداخت کرده است.
این اثبات می‌تواند از طریق رسید کتبی، فیش بانکی، شهادت شهود، یا اقرار طلبکار انجام شود.
در صورت وجود دعوی، بار اثبات پرداخت با بدهکار است مگر آنکه خلاف آن ثابت شود.
اثبات پرداخت دین و بار اثبات در دعاوی استرداد وجه
در بسیاری از آراء محاکم و رویه‌های قضایی، پرداخت وجه به‌طور معمول ظهور در ادای دین دارد و از منظر قواعد امارات، به‌عنوان نشانه‌ای بر تسویه دین تلقی می‌شود.
بر همین اساس، چنانچه شخصی پس از پرداخت وجه، مدعی استرداد آن شود ـ به‌عنوان مثال با ادعای اینکه پرداخت مزبور به قصد اعطای قرض بوده ـ برخی محاکم چنین استدلال می‌کنند که اصل بر ادای دین است و بار اثبات قرض بودن پرداخت بر عهده مدعی است.
در نتیجه، در دعاوی استرداد وجه پرداختی، این دیدگاه وجود دارد که پرداخت به‌خودی‌خود قرینه‌ای بر ادای دین محسوب می‌شود، مگر آنکه خلاف آن با دلیل کافی اثبات گردد.
دفاع در برابر مطالبه چک
دفاع در برابر مطالبه چک زمانی مطرح می‌شود که صادرکننده مدعی پرداخت تمام یا بخشی از وجه چک است و قصد جلوگیری از صدور حکم یا ادامه عملیات اجرایی دارد.
ارائه رسید پرداخت، شهادت شهود یا اقرار دارنده از مهم‌ترین ابزارهای دفاعی در این موارد است.
نمونه دادخواست اثبات پرداخت دین
دادخواست اثبات پرداخت دین زمانی مطرح می‌شود که بدهکار پس از پرداخت وجه، با ادعای مجدد طلبکار یا طرح دعوای اجرایی، ناگزیر از اثبات پرداخت خود نزد دادگاه گردد.
در این دادخواست، خواهان با استناد به مدارکی مانند رسید، فیش واریز، اقرار طلبکار یا شهادت شهود، درخواست تأیید پرداخت دین و رفع مسئولیت از خود را دارد.
این دعوا معمولاً با خواسته “اثبات پرداخت دین و توقف عملیات اجرایی” به طرفیت طلبکار طرح می‌شود.
ابطال اجراییه به دلیل پرداخت بخشی از چک
اگر صادرکننده چک موفق به اثبات پرداخت تمام یا بخشی از وجه چک شود، می‌تواند نسبت به اجراییه صادره اعتراض کرده و تقاضای ابطال اجراییه ثبت را مطرح نماید.
در فرضی که پرداخت کامل وجه چک صورت گرفته باشد، دعوای «ابطال اجراییه و استرداد لاشه چک» مطرح می‌شود؛ در حالی که اگر تنها بخشی از مبلغ چک پرداخت شده باشد، دعوای مستقل «ابطال اجراییه نسبت به بخش پرداختشده» قابلیت طرح دارد.
همچنین، امکان طرح درخواست صدور قرار توقیف عملیات اجرایی نیز وجود دارد تا از پیشروی فرآیند اجرایی جلوگیری شود.
نظریه مشورتی ابطال اجراییه چک
نظریه شماره ۸۶۲ اداره کل حقوقی قوه قضاییه (مورخ ۱۴۰۲/۰۲/۱۶) تأکید دارد که دعوای مستقل ابطال اجراییه چک قابل استماع نیست.
بر اساس ماده ۲۳ اصلاحی قانون صدور چک، توقف عملیات اجرایی فقط از طریق طرح دعوای حقوقی یا کیفری مانند اثبات ضمانتی یا مشروط بودن چک یا تحصیل آن از طریق مجرمانه ممکن است.
مرجع صالح برای صدور دستور توقف اجرای چک، دادگاه یا دادسرایی است که به دعوای اصلی رسیدگی می‌کند، نه دادگاه صادرکننده اجراییه. در صورت اثبات ادعا، حکم به ابطال یا توقف اجرا صادر می‌شود.
استرداد وجه چک
دعوای استرداد وجه چک زمانی مطرح می‌شود که صادرکننده پس از پرداخت وجه، با اجرای مجدد چک مواجه شده و خواستار بازگرداندن مبلغ پرداختی است.
این دعوا معمولاً با استناد به مدارکی مانند رسید، فیش بانکی یا اقرار دارنده طرح می‌شود.
پرداخت قسمتی از وجه چک در فرآیند دادرسی
در مواردی که تنها بخشی از مبلغ چک پرداخت شده، اما دارنده چک اقدام به مطالبه کل مبلغ نموده است، صادرکننده می‌تواند با اثبات پرداخت جزئی، مانع از محکومیت به پرداخت مازاد شود.
در این خصوص باید توجه داشت که چک یک سند تجاری با وصف تجریدی است و اصل بر مسئولیت صادرکننده در برابر دارنده می‌باشد؛ حتی اگر دارنده حسن نیت داشته باشد.
با این حال، در فرضی که چک به صورت حامل صادر شده و وجه آن به شخص ثالثی پرداخت شده باشد، ادعای پرداخت به آن شخص، بدون استرداد لاشه چک، در برابر دارنده جدید که خارج از رابطه حقوقی اولیه است، فاقد اثر خواهد بود.
دادخواست اثبات پرداخت وجه چک
صادرکننده چک می‌تواند با ارائه دادخواست «اثبات پرداخت وجه چک» از دادگاه تقاضا کند که پرداخت تمام یا بخشی از وجه چک را احراز و اعلام نماید. این دعوا به طور مستقل قابلیت طرح دارد یا می‌تواند به عنوان دفاع در برابر مطالبه وجه چک در دادگاه یا اداره اجرای ثبت مورد استفاده قرار گیرد.
نکته مهم آن است که مطابق اصول کلی، اختیار مدیون در انتخاب اینکه پرداخت انجام‌شده بابت کدام‌یک از دیون او محسوب شود، امری اطلاقی است و هم شامل زمان تأدیه و هم شامل زمان حدوث اختلاف می‌شود.
به عبارت دیگر، اگر مدیون در زمان پرداخت، صریحاً اعلام کند که پرداخت بابت چک بوده، این اظهار مؤثر و لازم‌الاتباع است.
سخن پایانی
با وجود اصل تجریدی بودن چک، اثبات پرداخت تمام یا بخشی از وجه آن، نقش مهمی در دفاع حقوقی صادرکننده دارد.
قاعده بقای چک نزد دارنده به عنوان اماره اشتغال ذمه، با ارائه دلیل بر پرداخت قابل رفع است.
همچنین، دعوای ابطال اجراییه و اثبات پرداخت وجه چک، ابزارهای مؤثر در جلوگیری از اجحاف علیه صادرکننده در فرآیند اجرایی محسوب می‌شوند.
توصیه می‌شود صادرکنندگان چک در زمان پرداخت وجه، رسید معتبر اخذ کرده و نوع دین پرداختی را مشخص نمایند تا در زمان بروز اختلاف، دچار مشکلات اثباتی نگردند.
پرسش های متداول
چگونه میتوان پرداخت وجه چک را در دادگاه اثبات کرد
با ارائه مدارکی مانند رسید پرداخت، فیش واریز بانکی، اقرار طلبکار یا شهادت شهود میتوان پرداخت وجه چک را اثبات کرد.
۲. آیا امکان ابطال اجراییه چک در صورت پرداخت بخشی از مبلغ وجود دارد؟
بله، در صورت اثبات پرداخت جزئی، میتوان دادخواست ابطال اجراییه نسبت به بخش پرداختشده را مطرح کرد.
اگر دارنده چک پس از دریافت وجه، باز هم ادعای طلب کند، چه باید کرد؟
در این صورت میتوان با ارائه دلایل، دعوای اثبات پرداخت یا دعوای خسارت به دلیل مطالبه واهی طرح کرد.
دیدگاه شما