معامله صوری یکی از مهمترین موضوعات حقوقی در حوزه بطلان قراردادهاست که در آن طرفین بدون قصد واقعی، ظاهراً اقدام به انجام معامله میکنند.
در این مقاله، ابعاد مختلف معامله صـوری از منظر قوانین، نظریات حقوقی و رویه قضایی بررسی خواهد شد.
معامله صوری چیست
معامله صوری به معنای توافقی ظاهری میان دو یا چند شخص است که بدون قصد واقعی انتقال مال یا ایجاد تعهد صورت میگیرد.
هدف اصلی از این نوع معامله معمولاً فرار از مسئولیتهای قانونی مانند پرداخت دین، فرار از مالیات، یا دور زدن مقررات قضایی است.
✅ مطابق ماده ۲۱۸ قانون مدنی (اصلاحی ۱۳۷۰/۸/۱۴):
«هر گاه معلوم شود که معامله با قصد فرار از دین بهطور صـوری انجام شده، آن معامله باطل است.»
🔎 تفسیر دکترین حقوقی ماده ۲۱۸:
معامله صـوری، به دلیل فقدان قصد واقعی طرفین، اساساً معاملهای نیست که ارادهای بر آن استوار باشد، و در نتیجه از نظر حقوقی باطل و بلااثر است.
چنین معاملاتی نه تنها بین طرفین بلکه در برابر اشخاص ثالث نیز قابل استناد نیستند، مگر آنکه زیانی به ایشان وارد شده باشد.
حکم شرعی معامله صوری
از نظر فقهی، معامله صـوری به دلیل فقدان قصد واقعی (قصد انشاء)، باطل و فاقد اثر شرعی است.
فقها این نوع معامله را نوعی تلبیس و تدلیس دانستهاند که برخلاف اصول صداقت و صحت در معاملات اسلامی است.
رأی وحدت رویه معامله صوری
هرچند تاکنون رأی وحدت رویه مستقیمی از سوی هیأت عمومی دیوان عالی کشور در خصوص معامله صـوری صادر نشده است، اما آرای متعدد دادگاهها و تفسیر رویه قضایی بهوضوح بیانگر ابطال معاملات صوری به قصد فرار از دین بر اساس ماده ۲۱۸ قانون مدنی است.
📚 رأی شعبه ۱۰ دادگاه تجدیدنظر استان تهران (شماره دادنامه ۹۳۰۹۹۷۰۲۲۱۰۰۱۳۱۲):
«اگر انتقال گیرنده مال به قصد فرار از دین انتقال دهنده عالم نباشد و معامله به نحو واقعی (نه صـوری) واقع شده باشد، انتقال گیرنده مسئول پرداخت دین یا محکومبه نبوده و دعوی ابطال سند رسمی انتقال، محکوم به بطلان است.»
نظریه مشورتی معامله صوری
نظریات مشورتی اداره حقوقی قوه قضاییه، همواره مرجع مناسبی برای تفسیر ابعاد پیچیده معاملات صـوری به ویژه در تعارض بین بطلان مدنی و جرم بودن انتقال هستند.
📄 نظریه شماره 7/1402/380 مورخ ۱۴۰۲/۵/۳۰:
«اگر معامله به قصد فرار از دین صـوری باشد، مطابق مواد ۲۱۸ و ۱۹۵ قانون مدنی به علت فقدان قصد، باطل است.
در این حالت، اساساً انتقالی صورت نگرفته و در نتیجه جرم انتقال مال به قصد فرار از دین (موضوع ماده ۲۱ قانون اجرای محکومیتهای مالی) نیز واقع نمیشود.»
🧠 تحلیل نظریه مشورتی:
- صـوری بودن معامله موجب بطلان آن است؛
- جرم بودن عمل دلالت بر بطلان ندارد مگر اینکه معاملهای واقع شده باشد؛
- در معاملات صـوری چون انتقال واقعی صورت نمیگیرد، اساساً رکن مادی جرم محقق نمیشود.
شرایط تحقق معامله صوری
برای آنکه یک معامله صـوری تلقی شود، باید فقدان قصد واقعی طرفین در انجام معامله محرز باشد.
بهعبارت دیگر، صرف وجود سند یا انتقال ظاهری ملک یا مال کافی نیست، بلکه احراز تبانی طرفین برای وانمود کردن معامله ضروری است.
✴️ نکته مهم:
صرف طرح دعوا از سوی طلبکار نمیتواند دلیلی برای بطلان معامله باشد؛ بلکه باید وجود دین (با حکم قطعی دادگاه) و قصد فرار از دین در زمان معامله اثبات شود.
📚 رأی شعبه ۱۲ دادگاه تجدیدنظر استان تهران (شماره دادنامه ۹۲۰۹۹۷۰۲۲۱۲۰۱۳۶۰):
«قصد فرار از ادای دین تنها در صورتی احراز میشود که وجود اصل دین (به موجب حکم دادگاه) در حین معامله محقق باشد، و صرف طرح دعوا از سوی طلبکار، موجب بطلان معاملات بدهکار نمیگردد.»
اثبات معامله صوری با شاهد
در نظام قضایی ایران، شهادت شهود در کنار سایر قرائن و امارات میتواند برای اثبات صـوری گیرد.
معمولاً برای اثبات معامله صوری، تحقیق محلی، اظهارات شهود، سابقه دعاوی و نحوه تصرف و استفاده از ملک بهعنوان دلایل ارزیابی میشود.
📌 در بسیاری از دعاوی، شاهدان میتوانند گواهی دهند که انتقالدهنده همچنان مالکانه بر مال تصرف دارد یا طرفین معامله تبانی داشتهاند، که در کنار سایر مدارک به عنوان قرینه بر صوری بودن معامله تلقی میشود
روش های شناسایی قولنامه صوری
برایشناسایی قولنامه صوری، میتوان به بررسی نحوه تصرف و استفاده از مال مورد معامله توجه کرد؛
اگر فروشنده همچنان مانند مالک از ملک استفاده کند، احتمال صوری بودن قوی است. همچنین، عدم پرداخت واقعی ثمن یا درج ثمن غیرواقعی در قرارداد، از دیگر نشانههاست.
در نهایت، روابط خانوادگی یا نزدیک بین طرفین و فقدان دلایل منطقی برای انجام معامله، میتواند دلیل بر صـوری بودن قولنامه باشد.
⚖️ برای تشخیص و اثبات صوری بودن معاملات، مشورت با وکیل متخصص در این زمینه مانند آقای رسول خیابانی میتواند نقش کلیدی در موفقیت دعوا ایفا کند.
دفاع در مقابل ادعای صوری بودن معامله
در دفاع از ادعای صوری بودن معامله، خوانده باید قصد واقعی طرفین در انجام معامله را با ارائه مدارکی چون رسید پرداخت ثمن، تحویل مبیع، یا شهود معتمد اثبات کند.
همچنین تصرف قانونی خریدار و ثبت رسمی سند میتواند قرینهای بر واقعی بودن معامله باشد.
⚖️ در چنین مواردی، بهرهگیری از تجربه و دانش وکیل متخصصی مانند آقای رسول خیابانی میتواند نقش مؤثری در دفع ادعای بطلان و حفظ اعتبار معامله ایفا کند.
معامله صوری باطل است
مطابق ماده ۲۱۸ قانون مدنی، هرگاه معلوم شود معامله به قصد فرار از دین و بهطور صوری انجام شده، آن معامله باطل است.
در معامله صوری، قصد واقعی برای ایجاد تعهد یا انتقال مال وجود ندارد و فقدان این قصد، موجب بطلان عقد میگردد.
همچنین، به موجب نظریه مشورتی اداره حقوقی قوه قضاییه، معاملهای که صوری و فاقد قصد باشد، به دلیل فقدان رکن اساسی تراضی، از اساس باطل است.
معامله صوری در مهریه
در دعاوی مهریه، برخی زوجها با انجام معامله صـوری سعی در فرار از پرداخت مهریه دارند، بهویژه با انتقال صـوری اموال به بستگان نزدیک.
مطابق ماده ۲۱۸ قانون مدنی، چنین معاملاتی اگر با قصد فرار از دین و بدون قصد واقعی انجام شده باشند، باطل هستند.
دادگاهها با بررسی تاریخ معامله، روابط طرفین، و نحوه تصرف ملک، در صورت احراز صوری بودن، حکم به ابطال معامله و امکان توقیف مال به نفع زوجه میدهند.
ابطال معامله صوری به قصد فرار از مهریه
ابطال معامله صـوری به قصد فرار از مهریه زمانی مطرح میشود که زوج، پس از مطالبه مهریه از سوی زوجه، اموال خود را ظاهراً به دیگران (مانند بستگان) منتقل کند تا از اجرای حکم فرار نماید.
چنین معاملاتی در صورت احراز صوری بودن و عدم قصد واقعی انتقال، طبق ماده ۲۱۸ قانون مدنی باطل شناخته میشوند.
دادگاه با بررسی روابط طرفین معامله، زمان انتقال، نحوه تصرف و قرائن موجود، میتواند حکم به ابطال معامله و توقیف مال به نفع زوجه صادر کند.
نمونه دادخواست ابطال معامله صوری به قصد فرار از مهریه
در دادخواست ابطال معامله صوری به قصد فرار از مهریه، زوجه باید اثبات کند که زوج بدون قصد واقعی، اموال خود را به دیگری منتقل کرده تا از پرداخت مهریه فرار کند.
این دادخواست معمولاً به استناد ماده ۲۱۸ قانون مدنی و با ارائه دلایلی مانند عدم پرداخت واقعی ثمن و استمرار تصرف زوج مطرح میشود.
⚖️ تنظیم فنی این دادخواست توسط وکیل قراردادها، آقای رسول خیابانی، میتواند شانس موفقیت در اثبات صـوری بودن معامله را بهطور چشمگیری افزایش دهد.
معامله صوری مسکن
در بسیاری از موارد، مال موضوع معامله صوری، ملک یا مسکن مسکونی است که بدهکار سعی دارد آن را از دسترس طلبکار خارج کند. این معاملات اغلب به نام اعضای خانواده یا بستگان انجام میشود.
📌 نکته عملی:
هرگاه مال منقول یا غیرمنقول از جمله واحد مسکونی به صورت صوری و برای فرار از دین انتقال یافته باشد، دادگاه میتواند به استناد ماده ۲۱۸ قانون مدنی حکم به ابطال سند و معامله صادر نماید.
📄 تحلیل نظریه مشورتی 1396/04/20 – شماره 7/96/877:
«اگر معامله و انتقال به طور صـوری و با انگیزه فرار از ادای دین باشد، چون طبق ماده ۲۱۸ قانون مدنی، باطل است و انتقالی واقع نمیشود، بنابراین مال از ملکیت فروشنده خارج نشده و رکن مادی جرم ماده ۲۱ نیز محقق نمیشود.»
وکیل معامله صوری
وکیل متخصص در معاملات صوری با بررسی دقیق مدارک، شواهد، و قرائن موجود، میتواند صوری بودن یا صحت یک معامله را برای دادگاه اثبات یا رد کند.
با توجه به پیچیدگی این نوع دعاوی، آگاهی از مواد قانونی مانند ۲۱۸ و ۱۹۵ قانون مدنی و تسلط بر رویههای قضایی، برای موفقیت در پرونده ضروری است.
در این میان، تجربه و دقت در تحلیل حقوقی از ویژگیهای شاخص وکیل قراردادها و دعاوی صوری،آقای رسول خیابانی است.
سخن پایانی
معامله صوری، به ویژه در زمینه فرار از پرداخت دیون، از مصادیق مهم تقلب نسبت به قانون بوده و به استناد ماده ۲۱۸ قانون مدنی، چنین معاملاتی باطل و بلااثر هستند.
در تحلیل هر پرونده باید به مواردی چون فقدان قصد واقعی، نحوه تصرف مال، آگاهی منتقلالیه، و سابقه دعوی توجه کرد.
پرسش های متداول
معامله صوری چیست؟
معامله صوری معاملهای است که طرفین بدون قصد واقعی و با هدف فرار از دین یا مسئولیتهای قانونی، ظاهراً قراردادی منعقد میکنند و این معامله از نظر قانون باطل است.
چگونه میتوان معامله صوری را اثبات کرد؟
اثبات معامله صوری با ارائه مدارک مثل شهادت شهود، تحقیق محلی، بررسی نحوه تصرف ملک و مدارک پرداخت ثمن امکانپذیر است.
حکم قانون درباره معامله صوری چیست؟
مطابق ماده ۲۱۸ قانون مدنی، معامله صوری به قصد فرار از دین باطل است و هیچ اثر قانونی ندارد.
دیدگاه شما